Als ik één ding geleerd heb op wereldreis dan is het dat de beste trips impulsief zijn en in een opwelling van wild idee in realiteit omslaan. Bovendien is een vrij weekend tijd zat om Bilbo Baggins-gewijs de wijde wereld in te trekken. Dinsdagavond ergens tussen Antwerpen en Mechelen las ik een artikel over kernenergie in België, vrijdagavond was ik al in een muf busje onderweg naar het centrum van Kiev. Chernobyl, dat ligt namelijk ook in Oekraïne. Lang geleden gebeurde er daar een kernramp. Tot zover mijn kennis over een geweldig zwarte pagina in onze menselijke geschiedenis. Van voor mijn tijd, maar eigenlijk ook van tijdens én lang erna. Onbewoonbaar gebied voor de komende 20.000 jaar, dat is de waanzin ver voorbij als je erover nadenkt. Maar in tijden waarin dark tourism floreert en de discussie volop woedt over huidige generaties die toekomstige met een joekel van een probleem opzadelen, misschien wel een interessante case study. Op weekenduitstap naar Chernobyl: een bloemlezing.

Zaterdagochtend, 10 uur. Ons busje arriveert aan de zogenaamde ‘Chernobyl exclusion zone’, het gebied in een straal van 30km rond de ontplofte kerncentrale. Met paspoort en toegangskaartje dat onze gids ons net in de handen duwde schuiven we aan in een korte rij om de ‘grens’ over te steken. Een potige Oekraïense militair in camouflagetenue werpt een achteloze blik op mijn paspoortfoto en gromt instemmend. Ik loop, volledig uit vrije wil, het hoogradioactieve gebied binnen.

// welcome to Chernobyl

Follow the leader

Wie na de toegangscontrole vrolijk zijn eigen weg dacht te gaan komt van een kale reis thuis. Dit ontruimde gebied blijkt bijna net zo groot te zijn als Antwerpen. De provincie welteverstaan. In grote delen ervan is de hoeveelheid schadelijke straling nog veel te hoog om plompverloren toeristen door te laten struinen. Braaf de gids volgen is dus de boodschap, en het aantal stops is beperkt tot enkele key points-of-interest die een beeld schetsen van de ramp en haar nasleep. We krijgen instructies om niks aan te raken en niet op de grond te gaan zitten. Dat zou wel eens problemen kunnen opleveren bij de contaminatiecontrole op het eind van de dag. Er gaat een rilling door me heen. Niemand gaat graag zonder broek naar huis bij temperaturen rond het vriespunt. En anders ook niet.

// de hoofdstraat van Chernobyl, waar de opruim van radioactief stof 33 jaar na datum nog steeds gewoon doorgaat

Poverty porn maar dan anders?

Een van onze eerste stops is een verlaten weeshuisje langs de kant van de weg. Enkele gemeen zwiepende dennentakken langs het overwoekerde toegangspaadje slaan me om de oren met een imaginaire lading cesium 137 wanneer ik me er een weg doorheen baan. Mijn verbeelding slaat op hol terwijl de natuur in haar vuistje lacht. ‘Hoogmoed komt voor de val’, fluistert een knoestige spar me toe. Ik stap over de drempel en laat de realiteit van de ramp langzaam tot me door dringen. De inderhaast achtergelaten slaapzalen, kinderschoentjes, tekeningen en speelgoed liggen hier al dertig jaar te rotten. Door de jaren heen misschien hier en daar wat fotogenieker geëtaleerd in aandoenlijke tafereeltjes door fotografen die het advies van hun gids in de wind sloegen en nu ongetwijfeld een kankermeloen als hoofd hebben. De tristesse is hier bijna tastbaar.

Is dit de ultieme vorm van ramptoerisme? Ik ben er nog steeds niet over uit en schuifel wat onbehaaglijk door de halfvergane gangen. Ik probeer voor mezelf uit te maken wat me zo aantrekt in deze plek. Nieuwsgierigheid? Fotogeniekheid? Wereldgeschiedenis? Actualiteit? Drieëndertig jaar na de ramp woedt het debat over kernenergie immers weer volop, ook in België. Misschien speelt mijn achtergrond in architectuur en stedenbouw ook wel een rol. De tijd is hier letterlijk blijven stilstaan en sindsdien heeft de natuur zich in al haar veerkracht weer toegeëigend wat eigenlijk van haar is. In drie decennia tijd is het gebied volledig overwoekerd en zijn dierenpopulaties gaan floreren. Tegenwoordig zitten hier weer wolven en beren, een pijnlijke indicatie van hoe artificieel en onevenwichtig de leefomgeving is die we voor onszelf creëren.

// misschien wel de gevaarlijkste pop ter wereld?

De reactor

Onze tijd binnenin de wegrottende gebouwen is beperkt. De straling is hier nog steeds te hoog om lang rond te hangen. Paradoxaal genoeg ligt onze volgende stop pal naast reactor 4, waar er sinds 1986 nog steeds tonnen uranium en plutonium bedolven liggen onder het steenpuin. De radioactieve kern van de reactor is onder de hoge temperatuur die vrijkwam tijdens de ontploffing samengesmolten met een twintigtal andere substanties. De gigantische klomp die achterblijft is de gevaarlijkste materie gekend op aarde. Ironisch genoeg hebben we geen enkele manier om er veilig bij in de buurt te komen en geen idee wat ermee te doen als dat toch zou lukken. De substantie is te hard om te verzagen, en om de kern te splijten… nou ja. Dus bouwde men er de afgelopen 10 jaar een hoogtechnologische stolp overheen. Problemen voor toekomstige generaties, zo redeneert men. Het lijkt wel onze Belgische politiek.

// De nieuwe sarcofaag werd pas erg recent over de restanten van reactor 4 heen geschoven en is het grootste over land verplaatste object ter wereld

Pripyat

Naast de zesennegentig dorpen die op Oekraïens grondgebied werden geëvacueerd na de ramp werd ook één stad volledig ontruimd. 50 000 mensen kregen drie uur de tijd om te grijpen wat ze nodig hadden om het gebied drie dagen te verlaten. Ze kwamen nooit meer terug. Een spookstad in verval blijft achter, die een diepe indruk op me nalaat. Ooit was het hier prachtig, een van de mooiste en modernste steden van de Sovjet-Unie, vertelt mijn gids me. Een uitermate jonge bevolking kwam vaak van heinde en verre hiernaartoe om in het hoogtechnologische Chernobylcomplex te werken. Met parken, kinderopvang, een cultuurcentrum, sportfaciliteiten en zelfs een pretpark belichaamde Pripyat zowat ‘the Soviet dream’. Een stad van rozen werd ze genoemd. Nu is er hier enkel nog maar dood en verderf. En toch. Mooi is het hier nog steeds op een manier. Een melancholische, trieste en breekbare schoonheid hangt als een mistige sluier tussen de bomen die in en rond de ruïnes hun territorium langzaam terug claimen. Een reflectie van de duizenden levens die abrupt veranderden op die bewuste dag in april weerkaatst op het ijs van de bevroren vijvers in het park. De roestende gondels van het reuzenrad wiegen weemoedig in de wind, uit cadans en ritmeloos. Een prachtige metafoor. Het optimistisch vooruitgangsdenken uit de tweede helft van de twintigste eeuw maakte hier plaats voor het grote niets. Vergane glorie die je in stilte onontkoombaar in het gezicht staart. Een plaats waar de mensheid Icarusgewijs met de neus op haar beperkingen werd gedrukt. Dát is vooral de reden waarom je hier naartoe moet komen.

// gasmaskers tegen straling?

Koude Oorlog, warme toekomst

Vooraleer we de terugtocht naar Kiev aanvatten staat er nog een laatste stop op het programma: een radarmast die werd gebruikt als waarschuwingssysteem voor raketaanvallen tijdens de koude oorlog. Een kolos van een constructie die zo uit Star Wars lijkt te komen, 150 meter hoog en 500 meter lang. Daar passen al wel een paar windmolens op, me dunkt. Veel overheden beschouwden Chernobyl destijds slechts als een accident de parcours op het prestigieuze pad der nucleaire energie. Nieuwe technologie die, ondanks wat kinderziektes en hoge investingskosten tijd moest krijgen om verder ontwikkeld te worden, in naam van de vooruitgang. Een belangrijk precedent lijkt me. Als dat in het verleden kon met een geweldig dure energiebron die ons met nucleair afval en potentieel desastreuze gevolgen opzadelde, laat ons dan nu met dezelfde overtuiging volop inzetten op hernieuwbare energie, toch? Eens de infrastructuur er is schijnt de zon en waait de wind per slot van rekening heulemaal gratis.

// beter maar vanaf blijven zeker?

Praktisch

• Vliegen doe je met UIA, de nationale Oekraïense luchtvaartmaatschappij vliegt dagelijks betaalbaar op Brussel. Vergeet niet je uitstoot te offsetten via bijvoorbeeld Greentripper. Een oplossing voor ons klimaatprobleem is het niet, maar het is een begin.
• Een dagtrip naar Chernobyl boek je best een aantal dagen op voorhand online en omvat transport vanuit Kiev van en naar Chernobyl, toegang tot het gebied, een warme lunch en een gids voor een 90-tal euries. Wij boekten bij SoloEast travel en hebben er geen spijt van.
• Tours worden het hele jaar door georganiseerd, de winter is minder druk en met wat geluk fantastisch voor foto’s.
• Breng zeker je paspoort mee, je hebt het nodig om zowel het land als de exclusion zone binnen te geraken.
• Hoe veilig is het om het radioactieve gebied te betreden? Voor enkele uren of zelfs dagen op de meest gedecontamineerde plaatsen is het gevaar beperkt. Werkers worden 15 dagen per maand toegelaten er te verblijven. Hier en daar was de hoeveelheid straling zelfs lager dan in het centrum van Kiev. Anderzijds teken je voor aankomst een waiver waarin je aangeeft dat je je op eigen verantwoordelijkheid in de zone begeeft. Paranoia zijn hoeft dus niet, gezond verstand gebruiken wel.

// Koude Oorlog radar raketgeval